یا سیدالمتوکلین

پژوهش3

موضوع:   معیار‌های گزینش صحیح برای حکومت و مدیریت در نهج البلاغه

پژوهشگر: موسی مباشری بهجت آبادی

مقدمه

        درحکومت داری ومدیریت جامعه چه از رده های بالاوچه در رده های پایین یعنی اداره یک مجموعه کوچک  نقش نیروی انسانی  بیش از پیش چشمگیر است، یکی از مسائلی که فراروی زمامداران و مدیران قرار دارد نحوه انتخاب وزرا ، مدیران ،سرپرستان ،فرماندهان وکارکنان است. مسلّماً در بین خیل مشتاقان کار، آنچه می تواند از بین آنان، نیروهایی با ویژگی های مورد نیاز سازمان گزینش کند، مکانیسم ویژه ای است که از آن به «کارمند یابی ،انتخاب و انتصاب» تعبیر می شود. مدیریت منابع انسانی، که بخش مهمی از مسائل و موضوعات مدیریت را به خود اختصاص داده، متکفل برنامه ریزی دقیق برای نهادینه کردن این امر است.نخستین اقدام حکومتی امام پس از بیعت مردم، جابه جایی و عزل و نصب وسیع مدیران اجرایی نظام پیشین بود. معیارهای امام(علیه السلام)برای انتخاب کارگزاران در رده های گوناگون، برگرفته از متن دین و مورد رضای خدا و پیامبر اکرم(ص) بود. از این رو، در عهدنامه مالک اشتر برای هر صنفی از مسئولان حکومت، ویژگی های خاصی را برشمرده است. ایشان که زندگی پرافتخارش به عنوان الگوی انسان کامل و اولین امام معصوم، جلوه‏ای خاص به تاریخ صدر اسلام بخشیده است، پس از آنکه زمام اداره امور جامعه را به دست گرفت، در راستای پیاده کردن احکام الهی و متجلی ساختن ارزشهای اصیل اسلامی در ارکان جامعه، حکومت ایده‏آل مکتبی را بر پایه‏های «دین‏محوری»، «حق‏مداری» و «عدالت‏جویی» بنیان نهاد. او که از مقتدای خود، پیامبر گرامی اسلام(ص)، شنیده بود «صلاح و فساد امت در گرو صلاح و فساد علما و مدیران آن است»، به خوبی می‏دانست که تحقق عینی این شاخصها در جامعه، علاوه بر وجود «صلاحیت و شایستگی» لازم در شخص رهبر و پیشوای جامعه، بستگی تمام به وجود زمامداران، کارگزاران و مدیران «صالح و شایسته» ای دارد که زیر ساخت تفکر، ایمان و عملکردشان، منطبق با احکام الهی و مبانی و اصول اسلامی باشد. از این‏رو، در طول مدت حکومت خویش، ملاک عزل و نصبهایش را شایسته‏سالاری مبتنی بر تعهد در مقابل خداوند، خود و دیگران قرار داد. آنچه این پژوهش درصدد بررسی آن است معیارهای گزینش نیروی انسانی برای تصدی مشاغل مختلف در اداره جامعه و به عبارت دیگر، ملاک و معیار عزل و نصب زمامداران ، مسئولین وکارکنان می باشد. برای بررسی این موضوع تلاش نموده ایم با کنکاش در لابه لای خطبه ها ، نامه ها وکلمات قصار حضرت علی (ع) در نهج البلاغه معیار های ارزشی گزینش در حکومت اسلامی را به اختصار تبین نمائیم امید است که سایر پژوهشکران وعلاقمندان عزیز در تکمیل آن همت کنند.   

مروری برمسئله گزینش در قرآن

      قرآن کریم توجه ویژه ای برایانتخاب نیروهای لایق قایل است. خداوند رحمان با انتخاب پیامبرانی شایسته سالم ، بالیاقت ،کاردان وفهیم بعنوان مدیران وزمامداران زمان خود درجامعه معیارهای مناسبی را از گزینش مدیران وکارکنان به ما تعلیم داده است در قران کریم می توان نمونه های زیادی را پیدا کرداز جمله  وقتی خداوند طالوت را به عنوان برگزیده خویش مطرح نمود، بنی اسرائیل به این گزینش اعتراض کردند و گفتند: «چگونه او بر ما حکومت کند، با این که ما از او شایسته تریم; او ثروت زیادی ندارد». در واقع، از نظر بنی اسرائیل، ملاک شایستگی، داشتن مال و ثروت بسیار بود و از این رو، خود را برتر از طالوت می دیدند و حال آن که خداوند ملاک شایستگی وی را در ایه 247 سوره بقره این چنین برمی شمارد: «قال اِنَّ اللّهَ اصطفیه علیکم و زادهُ بسطةً فی العلم و الجسمِ و اللّه یُؤتی مُلکه مَن یشاءُ و اللّهُ واسعٌ عَلیمٌ» گفت: خدا او را بر شما برگزیده و او را علم و قدرت جسمانی فراوان بخشیده است. خداوند ملکش را به هر که بخواهد می بخشد و احسان خداوند وسیع و (از لیاقت افراد برای تصدی منصب ها) آگاه است. نمونه دیگر می توان به درخواست حضرت موسی(علیه السلام) هنگامی که به پیامبری مبعوث گشت اشاره کرد آن حضرت(ع) دست دعا و التجا به درگاه الهی دراز کرد و برای تحمل سختی های مسؤولیت خودش از خدای بزرگ شرح صدر خواست کرد. همچنین در آیه 14 سوره قصصخداوند در مورد انتخاب حضرت موسی(علیه السلام)برای پیامبری این گونه تأکید می نماید: «و لَمّا بَلغ اَشُدّه و استوی آتیناه حُکماً و علماً و کذلک نجزیِ الُمحسنینَ»  و هنگامی که (موسی) نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم و این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم. این آیه، ملاک شایستگی حضرت موسی(علیه السلام) در اخذ حکم و علم دو چیز می داند یکی بلوغ اشد (بلغ اشدهُ) یعنی از نظر قوای بدنی به سنی رسیده که از استحکام و قوت برخوردار بود ودیگر استواء (واستوی) یعنی اعتدال و استقرار در زندگی که غالباً پس از مرحله قبلی است.همچنین خداوند در آیات سوره مبارکه یوسف ویژگی های حضرت یوسف را بیان می کند دلیل شایستگی او را در «حفیظ» و «علیم» بودن می داند یعنی برخورداری از علم و درایت و نگه داری امانت.و وقتی داستان حضرت یوسف(علیه السلام) را مطرح می کند که ایشان از هر اتهامی تبرئه می شود و عزیزمصر برای او جایگاهی والا در نظر می گیرد، ایشان پیشنهاد تصدی خزانه داری  را می دهد و دلیل آن را نیز توانایی چنین کاری و آگاهی بر این کار ذکر می کند: «قالَ اجعلنی علی خزائنِ الارضِ اِنّی حفیظٌ علیمٌ.» (یوسف: 55) و     در سوره مبارکه قصص آیه 26 «قالتْ احدیهما یا ابتِ استأجره اِنّ خیرَ من استأجرتَ القویُّ الاَمینُ.» وقتی برخورد حضرت موسی(علیه السلام)را با دختران حضرت شعیب(علیه السلام) مطرح می سازد که به کمک آنان شتافت و آنان ماجرا را به پدر اطلاع دادند، حضرت شعیب(علیه السلام)از حضرت موسی(علیه السلام)دعوت به همکاری می کند. خداوند کلام دختر حضرت شعیب(علیه السلام) را نقل می کند که او پیشنهاد به کارگیری حضرت موسی(علیه السلام)را به پدر می دهد و دلیل شایستگی او را نیز نیروی جسمانی و امانت داری مطرح می سازد. ونمونه های دیگری وجود دارد که امکان طرح همه ی آنها در این مقاله نیست .بنابراین می توان گفت خداوند ملاک ومعیارهایی رابرای گزینش مدیران الهی در نظر داشته است که به فراخور وظیفه آنان متفاوت می باشد.  در مجموع، می توان مهمترین شروط را در دو عنوان بهره مندی از علم و تخصص از یک سو و برخورداری از کمالات و فضایل اخلاقی و تعهّد از سوی دیگر، دانست که همه ی پیامبران ازآن برخوردار بوده اند.

معیارهای گزینش از نظر حضرت علی (ع)

    درانتخاب هر کارگزاری چه در رده های بالا ی حکومت چه در رده میانی وچه در رده های پایین حکومت همه ی افراد باید از ویزگی های خاصی برخوردار باشند مدیران مافوق در هررده باید درانتخاب صحیح مسئولین وکارکنان پایین تردقت زیادی بعمل آورند زیرا انتخاب غلط یا نابجا، یعنی انتخاب کسانی که توانایی و شایستگی انجام دادن کار را ندارند یا کسانی که بعد از مدتی سازمان را ترک می‏کنند، زیانها و هزینه‏های گزافی را به سازمان تحمیل می‏کنند، از جمله منجر به اصل پیتر ـ که می‏گوید: مدیران میل دارند تا در سطح بی‏کفایتی خود پیشرفت کنند خواهد شد. اصولاً هدف اصلی از ایجاد رویه‏ها و مراحل مختلف و انجام فعالیتهای متعدد طی فرایند انتخاب این است که اولاً توان غلبه داوطلب بر موانع مختلف و استقامت و صبر او شناخته شود و ثانیا توانایی وی به نحو کاملتری شناسایی گردد تا سرانجام با کاستن از احتمال تصمیم‏گیری وانتخاب غلط و افزودن به احتمال تصمیم‏گیری وانتخاب صحیح، مدیریت با افرادی مواجه نشود که فراتر یا فروتر از سطح تعیین شده باشند.به علاوه هر مقامی دارای ویژگیها و شرایط خاصی است که بر پایه هدفهای سازمان، پیش بینی‏ها، برنامه‏ها و سیاستهای کلی پایه‏گذاری شده است.و افراد متقاضی شغل نیز دارای ویژگیهای فردی مختلفی از نظر هوش، معلومات، مهارتها، نگرشها، اعتقادات و تجربه‏ها هستند. ازاین رو برای موفقیت مدیران ودستیابی به اهداف سازمان ضروری است باتطبیق دادن شرایط شغل با ویژگیهای فردشاغل در گزینش افراد اصلح برای هرشغل اقدام کرد . حضرت امام علی (ع) در انتخاب استانداران ،فرمانداران وسایر مسئولین وکارکنان معیار های صحیحی را در نظر داشته ومطابق نوع واهمیت هر مسئولیت وکار نیروی مناسب آن رابه کار می گماردند آن حضرت از میان عاملهایی که باید در نظر گرفته شوند به «مهارتهای لازمِ» برای یک مسئول توجه داشته وعلاوه برآن پس از صدور حکم مسئولیت در آموزش به ایشان اصولی را درخصوص مهارت های فنی، مهارت های انسانی و مهارت های ادراکی در کارومسئولیت خود گوشزد می فرمودند در زیر به برخی از این معیارها که در سخنان آن حضرت آمده است اشاره می کنیم :

معیارهای عمومی

1--برخورداری از ایمان و تقوا

      در گزینش افراد بر حسب نوع مسئولیت، باید تقوا و ایمان آنان ملاک قرار گیرد; زیرا ایمان به خدا و تسلیم در برابر اوامر او آنچنان تعهد و الزامی در انسان ایجاد می کند که از کوچک ترین عمل خلاف احتراز می کند و برای او مسئولیت در مقابل خدا، از هرگونه قانون و مقام مافوق رجحان دارد، و تنها خدا را حاضر و ناظر اعمال خود می بیند. در نظام اسلامی، خدامحوری و تقواگرایی، اساس کار و سازندگی است و همه چیز با معیار تقوا ارزیابی می گردد. امام علی(علیه السلام) شیوه برخورد و اصول مدیریت را در نامه خود به مالک اشتر، از تقوا و خداگرایی آغاز می کند و او را به ترس از خدا فرمان می دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم دارد و از آنچه در کتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت ها، پی روی کند، دستوراتی که جز باپی روی آن هارستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع کردن آن ها جنایت کار نخواهد گردید. به او فرمان می دهد که خدا را با دل و دست و زبان یاری کند; زیرا خداوند پیروزی کسی را تضمین می کند که او را یاری دهد، و آن کس را که او را بزرگ شمارد بزرگ می دارد، و به او فرمان می دهد تا نفس خود را از پی روی آرزوها باز دارد و هنگام سرکشی رام کند که "نفس همواره به بدی وا می دارد، جز آنکه را خدا رحمت آورد." (یوسف: 53) وآن حضرت درقسمتی دیگر می فرماید: فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ أَنصَحَهُمْ فِی نَفْسِکَ للّه‏ وَ لِرَسُولِهِ وَ لإِمامِکَ. به فرماندهی سپاهت کسی را بگمار که نسبت به خدا و پیامبر و امام تو خیرخواه‏تر از همه باشد. و روح تقوا، انقیاد واطاعت بی چون و چرا از اوامر الهی و دستورات پیامبر گرامی اسلام(ص) و امام (پیشوا و رهبر) بر او حاکم باشد. (فراز 32)

2-داشتن صلاحیت اخلاقی

    اصولا جایگاه ارزشی هر کسی را در اجتماع، اخلاق او معیّن می کند. به عبارت دیگر، اخلاق هر انسانی در اجتماع، معرّف اوست. واضح است که در گزینش افراد برای تصدّی امور جامعه نیز صفات و افعال اخلاقی انسان نقش دارند. بعضی از صفات در محیط کار ضروری اند که هنگام گزینش باید لحاظ شوند; مثل تواضع، حسن خلق، گشاده رویی، مردم داری، صداقت، سعه صدر و امانت داری.
بر حسب نوع مسئولیتی که به افراد سپرده می شود، صفت اخلاقی مربوط به آن نیز باید مورد عنایت قرار گیرد; مثلا، اگر به کسی مسئولیتی داده می شود که بیشتر با مردم سرو کار دارد، باید حسن خلق و مردم داری او بر سایر صفات او بچربد، و اگر عهده دار بیت المال است باید در صداقت و امانت داری مشهور باشد. پس جایگاه مسئولیت اشخاص را صرف نظر از سایر شروط، اخلاق او تعیین می کند. این ها نکات ظریفی هستند که در هسته گزینش باید به آن ها توجه گردد تا هماهنگی کامل بر حرکت و فعل و انفعالات یک نظام، حکم فرما شود. امام علی(علیه السلام) در عهدنامه مالک اشتر، می فرماید: «کارگزاران دولتی را از میان مردمی انتخاب کن که... اخلاق آنان گرامی تر، و آبرویشان محفوظ تر، و طمع ورزی شان کمتر است.» بنابراین، یکی از معیارهای مهم انتخاب کارگزار شایسته، داشتن صلاحیت اخلاقی است.

¤ نویسنده: موسی مباشری