امپریالیسم و استعمار

     در اصطلاح، امپریالیسم یک مفهوم جدیدتر را نیز شامل می شود و آن گسترش گرایی کشورهای پیشرفته اروپایی در بقیه جهان در 500 سال اخیر است. این نوع گسترش و توسعه، از نزدیک به زایش و بلوغ سرمایه داری نسبت داده شده است. به این معنی که تطور سرمایه داری و تحولات تکنولوژیک و نیازهای ناشی از پویایی و ضرورت درونی این شیوه تولید (نیاز به انباشت)، گسترش ارضی و سلطه به سرزمین های دیگر را باعث شده است. نکته قابل توجه این که شیوه های امپریالیسم بر حسب نیازهای مراحل مختلف تطور جامعه سرمایه داری، متفاوت می باشد، از این روست که حتی پس از پایان استعمار کلاسیک و کسب استقلال ملت ها و سرزمین های دیگر، باز امپریالیسم که جوهر آن بهره کشی و استثمار ملت ها و سرزمین های دیگر است، از راه حفظ وابستگی های اقتصادی و مالی ادامه یافته است. در سیستم جهانی سرمایه داری یک تقسیم کار بین المللی وجود دارد که نتیجه آن تداوم وابستگی مناطق حاشیه و تجمع مازاد (یا انباشت سرمایه) در کشورهای غربی مدیون گسترش آنها در سرزمین های دیگر بوده است تا از طریق یک مازاد فزاینده در کشور مادر، ثروت و قدرت خود را به زیان کشورهای تحت سلطه افزایش دهند. که در اصطلاح به چنین وضعیتی« امپریالیسم نو »تعبیر شده است که به معنای وضعیتی است که در آن کشوری، با داشتن استقلال سیاسی، از دست اندازی و دخالت کشور دیگری و یا عوامل آن آسیب ببیند و این رابطه ممکن است دنبالة رابطة استعماری گذشته میان دو کشور نباشد و قدرت نوخاسته ای آن را پدید آورد. در برخی از بخش های جهان (مثلاً آمریکای لاتین) اغلب اصطلاحات هم ردیف مانند امپریالیسم اقتصادی (یا به اصطلاح دقیق تر، امپریالیسم دلار)  را بیشتر به کار می برند  .

 اسـتـعـمـار نـو یـا جـدیـد به روش هاى جدید اطلاق مى شود که توسط استعمارگران براى بهره کشى ملت هاى دیگر در پیش گرفتند. استعمار نو در مـقـابـل اسـتـعـمـار قـدیم یا کلاسیک به کار برده مى شود، زیرا پس از جنگ جهانى دوم و بروز تـحـولات جدید در جهان ، استعمار دیگر نمى توانست بى پرده و آشکار منافع دولت هاى جهان خوار را تاءمین کند. به همین دلیل آن ها راه هاى جدیدى را انتخاب کردند که به طور کلى به آن استعمار جدید یا نئوکُلُنیالیسم مى گویند. عـوامـل مـتعددى موجب تغییر روش کشورهاى استعمارگر و جایگزینى استعمار نو (غیر مستقیم ) با اسـتـعـمـار کـلاسـیـک (مستقیم ) گردید؛ از جمله راه یافتن افکار و روش هاى اجتماعى ، اقتصادى و سـیـاسـى جـدیـد بـه مـنـاطق تحت استعمار، بروز تحولات جدید پس ‍ از جنگ جهانى دوم در مناطق مـذکـور، تـوسـعه نهضت هاى ضد استعمارى و ظهور نظراتى که جهان را به دو قطب تقسیم مى کرد. استعمار جدید تا کنون از روش هاى گوناگونى استفاده کرده که در این جا به مهم ترین آن ها اشاره مى شود  :

  1-  دست نشاندگان داخلى و بومى

     استعمار نوین با خارج کردن نیروهاى نظامى و عوامل شناخته شده خود از مناطق استعمارزده ، دست نـشـانـدگـان و سـرسـپـردگـان داخـلى و بـومى را روى کار مى آورد، همان ها که به ظاهر داعیه تـاءمـیـن مـنـافـع مـلّى داشته و خود را دلسوز مردم و کشور خود جلوه مى دهند، ولى در واقع ، جز تـاءمـیـن مـنافع اربابان خود سودائى در سر ندارند. ویژگى این روش آن است کـه اولا هـزیـنـه و بـدنـامـى کـمـتـرى بـراى اسـتـعـمـارگـران دارد و در نـتـیـجه ، راحت تر به امـیـال خـود مـى رسـنـد، ثـانـیـا کـشـورهـاى زیـر نـفـوذ اسـتـعـمـار، بـه ظـاهـر داراى استقلال سیاسى به نظر مى رسند. ولى در باطن ، وابستگى آن ها حفظ مى شود  .

2-ایجاد تفرقه و درگیرى بین کشورها

    ایـجـاد تـفـرقـه و درگـیـرى بـیـن مردم و حکومت یک کشور، از روش هاى قدیمى استعمار بود. اما استعمار جدید، علاوه بر ادامه شیوه قدیم ، نوع دیگرى از تفرقه و جدایى بین دولت هاى جدید را در پـیـش گرفت . استعمار نوین با تحریک انگیزه هاى قبیله اى ، مذهبى و دینى و ایجاد نزاع ها و کشمکش هاى ناحیه اى بین کشورهاى تحت نفوذ، باعث برخوردها و درگیرى هاى نظامى بین آن ها. و در نتیجه تضعیف ارکان نظامى ، اقتصادى و اجتماعى مستعمرات قدیم شده است . بـه طـور مـثـال ، تـقـریـبـا تمام کشورهاى خاورمیانه و خلیج فارس داراى اختلافات ارضى و مـرزى با یکدیگر مى باشند. این امر باعث شده که کانون بحران هاى منطقه اى همیشه داغ بوده و هر لحظه امکان درگیرى بین این گونه کشورها وجود داشته باشد  .

       3-.حقوق بشر

    در حـال حـاضـر یکى از اهرم هاى فشار کشورهاى استعمارگر به ویژه آمریکا علیه کشورهایى که حاضر به پذیرفتن سلطه آن کشور نیستند، اهرم حقوق بشر است . اگر سیاست هاى داخلى و خـارجـى کـشـورى در راسـتـاى مـنافع غرب نباشد و یا به ضرر آن ها باشد، با استفاده از این ابـزار چنان به حیثیت آن لطمه وارد مى آورند که سرانجام ناچار شود خود را با غرب یا منافع آن هـا هـمـاهـنـگ کند.به عنوان مثال ، آمریکا بعد از پیروزى انقلاب اسلامى و به دلیـل صـدمـاتـى کـه در ایـن راسـتـا مـتـحـمـل شـده اسـت ، از این حربه بسیار استفاده مى کند. در سـال هـاى اخـیـر و بـا اسـتـنـاد به گزارش هاى نمایندگان کمیسیون حقوق بشر، منافقین و ضد انـقـلاب فـرارى ، بارها جمهورى اسلامى ایران را به نقض حقوق بشر متهم کرده است . در نظر آنان ، موارد زیر از مصداق هاى نقض حقوق بشر بوده است   : اجراى برخى احکام قضائى اسلام ، اعدام قاچاقچیان مواد مخدر و جداسازى زنان و مردان در اتوبوس هاى شرکت واحد و مانند آن   .

4-.ترور و تروریسم   (Terror)

       از نـظـر لغـوى بـه مـعـنـاى ترس و وحشت و از نظر اصطلاحى به حالت وحشت فوق العـاده اطلاق مى شود که ناشى از دست زدن به خشونت و خون ریزى از سوى یک گروه ، حزب یـا دولت بـه مـنـظـور رسـیدن به هدف هاى سیاسى ، کسب و یا حفظ قدرت است . اشخاصى که دست به ترور مى زنند، تروریست نامیده مى شوند. تروریسم   (Terrorism) به معناى نظام حکومت ترور و اعتقاد به لزوم آدم کشى و ایجاد وحشت در مـیـان مـردم و یـا نـظام فکرى بوده که هر نوع عملى را براى رسیدن به هدف سیاسى مجاز مى داند.یـکـى از جـدیدترین روش هایى که استعمارگران به ویژه آمریکا پس از فروپاشى شوروى عـلیـه کـشـورهـاى مـسـتـقـل مثل ایران به کار مى برد، اتهام ترور و تروریسم علیه آن ها است   . آمـریـکـا پـس از حـوادث 20 شـهـریـور 1380 ه‍ .ش . و فـروریـختن ساختمان هاى مرکز تجارت جـهـانـى در واشنگتن ، به مردم گرسنه ، بى پناه و آواره افغانستان حمله کرد تا به اصطلاح دولت حـامـى تـروریـسـت طـالبـان را کـه خـود و هـم پـیمانانش در روى کار آمدن آن نقش داشتند، سـرنـگـون کـنـد. پـس از آن با محور اهریمنى خطاب کردن عراق ، ایران و کره شمالى در صدد ضربه به این کشورها، به ویژه عراق است . عـلت عـمـده ایـن دیـدگـاه هـاى امـریـکـا پـس از فـروپـاشـى شـوروى ، تـحـول در نـگـرش هـاى حـاکـم در آن کـشور به ویژه جمهورى خواهان پس از روى کار آمدن جرج دبلیو بوش است . آن ها در چارچوب نظریه نظم نوین ، دیدگاه هاى نظامى گرى (میلتاریستى )، یک جانبه گرایى ، درون نگرى و... دارند  .

5- تهاجم فرهنگى:   (Invasion Cultural)

    این اصطلاح مترادف با امپریالیسم فرهنگى یا امپریالیسم فرهنگى و خبرى است . امپریالیسم فـرهـنـگـى عـبـارت اسـت از: (اعمال قدرت اقتصادى ، سیاسى و نظامى براى اشاعه ارزش ها و فـرهـنـگ مـربـوط بـه آن در مـیـان ملت دیگر براى جدا کردن مردم از ریشه هاى فرهنگى ، قطع پـیـونـدهـاى سـنـتـى و اجـتـمـاعـى و بـیـگـانـه کـردن مـردم از یـکـدیـگـر. تهاجم فرهنگى یعنى اعـمـال قدرت به منظور اشاعه ارزش هاى فرهنگى کشورهاى امپریالیسم در میان کشورهاى جهان سوم و خفه کردن فرهنگ این ملت ها. امـپـریـالیـسـم آمـریـکـا پـس از پـیـروزى انـقـلاب اسـلامـى ، روش هـاى گـونـاگونى را براى سـرنـگـونـى نـظام جمهورى اسلامى ایران از جمله ترور، کودتا، جنگ ، درگیرى داخلى و... به کار برد. امّا زمانى که از راه هاى مذکور به نتیجه نرسید، مساءله تهاجم فرهنگى و به تعبیر مـقـام مـعـظـم رهـبـرى (شـبـیـخـون فـرهـنـگـى ) را در پـیـش گـرفـت . تـا از ایـن طـریـق نسل دوم انقلاب را از آن جدا کرده ، فرهنگ و ارزش هاى غربى را ترویج کند. ماهواره ، اینترنت ، رسانه هاى غربى ، نوارهاى ویدئوئى و کاست و... از جمله ابزارهاى این کار مى باشند. نافرمانى مدنى (Disobedience Civil) نافرمانى مدنى یا مقاومت منفى ، به هر اقدام قانون شکنانه آشکار وعمدى گفته مى شود که با هـدف جـلب توجّه همگان به نامشروع بودن برخى قوانین و یا نادرستى آن ها از جنبه اخلاقى و عقلانى انجام مى شود. سـامـوئل هـانـتـیـنـگـتـون در کتاب (براندازى رژیم هاى اقتدارگرا) مى نویسد: (در جایى که اصـلاح طـلبـان حـضـور نـدارنـد و یـا بـه بـن بـسـت رسـیـده انـد، نـافـرمـانـى مـدنـى فعّال مى شود. تکیه گاه اصلى نافرمانى مدنى ، جنبش هاى جوانان ، دانشجویان ، کارگرى و قـومـى اسـت . در نـافـرمـانـى مـدنـى ، سـعـى مـى شـود رژیـم حـاکـم تـا جـایـى کـه مـمـکـن است اهـل خـشـونـت و فـسـاد نـشـان داده شـود، ولى مـخـالفـان ، مـحـتـرم تـر و مـسـؤ ول تـر جـلوه داده شـونـد تـا حـامـیـان رژیـم جـذب مخالفان شوند.) وى تاءکید مى کند که عدم خشونت را تبلیغ کن ولى خود به آن عمل کن و از هر فرصتى از جمله انتخابات براى نشان دادن مـخـالفـت خـود اسـتـفـاده کـن و سـرانـجـام زمـانـى کـه افـکـار عـمـومـى مـسـاعـد شـد، لیبرال ها با استفاده از تمام ظرفیت قانونى ، قدرت را به دست گیرند.[1]

منابع:

1-     آریان‌پور، منوچهر و دیگران؛ فرهنگ انگلیسی به فارسی، تهران،  1385، جهان‌رایانه، چاپ ششم، ج1.

2-     آشوری داریوش، دانش‌نامه سیاسی، تهران، مروارید، 1373، چاپ سوم.

3-     ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا؛ جامعه‌شناسی توسعه، تهران، کیهان، 1386، چاپ ششم.

4-     ابو، بوسا؛ امپریالیسم سایبر، پرویز علوی، تهران، ثانیه، 1385، چاپ اول.

5-     پرهام، باقر و همکاران ، فرهنگ علوم اجتماعی، نشر مازیار.

6-     ج.مومسن، ولفگانگ و دیگران؛ نظریه‌های امپریالیسم، احمد ساعی، تهران، قومس، 1389، چاپ هفتم.

7-     چارلز رنیولدز، وجوه امپریالیسم، ،ترجمه سید حسین سیف زاده، بی جا،1371

8-     روزول، رابرت­پالمر؛ تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، ج2، چ3، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1357.

9-     ساعی، احمد؛ مسایل سیاسی- اقتصادی جهان سوم، تهران، سمت، 1385، چاپ هشتم.

10- طلوعی، محمود، فرهنگ جامع سیاسی، انتشارات علم.

11- فرهنگ فارسی معین

12- گریفیتس، مارتین؛ دانش‌نامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان، علیرضا طیب، تهران، نی، 1388، چاپ اول.

13- هاری مگداف، تام کمپ  امپریالیسم، ، ترجمه هوشنگ مقتدر، انتشارات کویر، 1374.

14. thompson kenneth and robert j.myers(eds);truth and tragedy:attribute to hans j.morgenthau; Augmented Edition,New Brunswick,Usa and London;Transction Book,1984.

15; Imperialism, the highest stage of pitalism,13ed,moscow
publisher,1966

¤ نویسنده: موسی مباشری