واژه امت‌ در قرآن‌ کریم‌

 واژه امت‌ در قرآن  کریم‌ 65 بار به‌ صورت‌ مفرد یا جمع‌ آمده‌ است‌  .   در قرآن‌ امت‌ به‌ معانیی‌ چون: مدت و زمانی معین، [1]رهبر، پیشوا و نمونه، [2] دین و آیین [3]و گروهی از جانداران [4]و در بیشتر موارد به­معنی گروهی از انسان­ها[5] استفاده می­شود. در مواردی که امت به معنی گروهی از مردم آمده، مراد گروهی از مردمان است که یکی از رسالات و ادیان الهی بر آنان نازل شده است و این بیانگر وجود ریشه­ی مذهبی و دینی در این اصطلاح است.[6] بر اساس این تعاریف می­توان به این نتیجه رسید که مراد از امت اسلامی، گروه وسیعی از مردم است که تحت رهبری و هدایت مشترک بوده و به سوی هدف و قبله­ای واحد در حرکتند. این جامعه­ی آرمانی اسلام، دارای ویژیگی­های خاصی است که آن­را از سایر جوامع متمایز می­سازد. مردم‌[7]  و یا عده‌ای‌ از انسانها که‌ با یکدیگر پیوند دینی‌ دارند،[8]    آمده‌، و در احادیث   ‌ که‌ بارها به‌ صورتهای‌ «امت‌ محمد»، یا «امتی‌» (از زبان‌ پیامبر)، یا « اُمَم‌» وارد شده‌، به‌ معنی‌ جماعتی‌ به‌ کار رفته‌ است‌ که‌ از یک‌ پیامبر پیروی‌ می‌کنند. «اُمَم‌» نیز به‌ معنی‌ اقوام‌ پیشین‌ و ملتهایی‌ که‌ خداوند برای‌ آنان‌ پیامبری‌ گسیل‌ داشته‌، به‌ کار رفته‌ است‌  . [9] به‌ هر حال‌، امت‌ افزون‌ بر مفهوم‌ دینی‌ خود، می‌تواند به‌ مفهوم‌ همبستگی‌ زبانی‌، فرهنگی‌، طبیعی‌، یا نژادی‌،... نیز باشد  .

   این امت در نگرش قرآنی دارای حیات و زندگی است که لحظه­ای همانند زندگی انسان­ها پایان می­یابد،[10] و به عنوان یک حقیقت دارای کتاب و نوشته­ی مخصوصی است که در قیامت به سوی آن خوانده می­شود،[11] دارای فهم و شعور است [12]و برای عمل هر جامعه و امتی عذابی مشترک و عمومی است.[13] در ضمن قرآن برای امت­ها، سنت­هایی نیز اثبات می­کند که می­توان به سنت ارسال پیامبران، هلاکت امت پس از اتمام حجت و تغییر در سرنوشت امت­ها بر اثر عملکرد جامعه و مانند آن اشاره کرد.

   علامه طباطبایی در تفسیر خود امت واحده را داراى هدف و مقصدى واحد می داند. « إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» این امّت شماست، امّتی یگانه و من پروردگار شمایم، مرا بپرستید. کلمه" امة" به معناى جماعتى است که مقصد واحدى آنها را جمع کرده باشد. خطاب در آیه شریفه به طورى که سیاق به آن گواهى مى‏دهد خطابى است عمومى، که تمامى افراد مکلف بشر را در بر مى‏گیرد. و مراد از امت در اینجا نوع انسان است، که معلوم است نوع براى خود وحدتى دارد، و همه انسانها در آن نوع واحدند، و اگر اسم اشاره" هذه" را مؤنث آورده به مناسبت تانیث خبر" ان" است که همان کلمه" امت" مى‏باشد. و معناى آیه این است که: این نوع انسانى، امت شما بشر است، و این هم واحد است، (همه در انسانیت یکى هستند)، پس امت واحده‏اى هستید و من(خدا) پروردگار شما هستم، زیرا مالک و مدبر شمایم، پس تنها مرا بپرستید، و نه دیگران را. و در جمله" أُمَّةً واحِدَةً" اشاره به دلیل خطاب" فاعبدون" نموده، براى اینکه نوع انسانى وقتى نوعى واحد، و امتى واحده و داراى هدف و مقصدى واحد باشد و آن هدف هم عبارت باشد از سعادت حیات انسانى، دیگر ممکن نیست غیر ربى واحد ارباب دیگرى داشته باشد، چون ربوبیت و الوهیت منصب تشریفى و قراردادى نیست، تا انسان به اختیار خود هر که را و هر چه را خواست براى خود رب قرار دهد، بلکه ربوبیت و الوهیت به معناى مبدئیت تکوین و تدبیر است، و چون همه انسانها از اولین و آخرینشان یک نوع و یک موجودند، و نظامى هم که به منظور تدبیر امورش در او جریان دارد نظامى است واحد و متصل و مربوط که بعضى اجزاء را به بعضى دیگر متصل مى‏سازد، قهرا این نوع واحد و نظام واحد را جز مالک و مدبرى واحد به وجود نیاورده است، و دیگر معنا ندارد که انسانها در امر ربوبیت با هم اختلاف کنند، و هر یک براى خود ربى اتخاذ کند غیر رب آن دیگرى، و یا در عبادت راهى برود غیر آن راهى که دیگرى سلوک مى‏کند. پس انسان نوع واحد است و لازم است ربى واحد اتخاذ کند، و او ربى باشد که حقیقت ربوبیت را واجد باشد، و او خداى عز اسمه است.

    در مجمع البیان آمده است که[14] : مراد از امت، دین است، و اشاره به کلمه" هذه" به دین اسلام است که دین همه انبیا بوده. و مراد از اینکه فرمود" امت واحده‏اى است" این است که اجتماع انبیا و بلکه اجماعشان بر آن است. و معناى آیه این است که: ملت اسلام ملت شما است، که واجب است حدود آن را حفظ کنید، و ملتى است که همه انبیا (ع) برآن اتفاق دارند. لیکن این معناى بعیدى است، زیرا استعمال امت در دین به فرضى که جایز باشد، به نحو مجاز جایز است که بدون قرینه نمى‏شود مرتکب آن شد. علاوه بر این، با اینکه معناى حقیقى کلمه معناى روبراهى است، و سایر کلمات قرآنى از قبیل" وَ ما کانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً واحِدَةً فَاخْتَلَفُوا" ، آن را تایید مى‏کند- چون به طورى که مى‏بینید این آیه اجمال آیه فوق و آیه بعدى‏اش را متضمن است- دیگر نه اجبارى داریم و نه احتیاجى به اینکه مرتکب مجاز شویم، از این هم که بگذریم تعبیر در جمله" وَ أَنَا رَبُّکُمْ" به" رب" و نه به" اله" بدون وجه مى‏ماند، زیرا اگر امت به معناى دین بود ممکن بود بفرماید:" و انا الهکم" به خلاف اینکه امت را به معناى جماعت بگیریم که در این صورت آوردن کلمه" رب" به خاطر نکته‏اى خواهد بود و بنا بر آن معناى آیه این مى‏شود که: شما افراد بشر نوع واحدى هستید و من مالک و مدبر امور شمایم، پس مرا بپرستید تا مرا معبود خود گرفته باشید.در این آیه وجوه بسیارى دیگر آورده‏اند که چون همگى از سیاق آیه دور بود، از نقلش خوددارى کردیم! اگر شما بخواهید بدانها وقوف یابید مى‏توانید به کتب تفسیرى مفصل مراجعه کنید.[15]

¤ نویسنده: موسی مباشری